PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU BIOLOGIA
III etap edukacyjny
Wymagania ogólne
I. Znajomość różnorodności biologicznej i podstawowych procesów biologicznych.
Uczeń opisuje, porządkuje i rozpoznaje organizmy, wyjaśnia zjawiska i procesy
biologiczne zachodzące w wybranych organizmach i w środowisku, przedstawia i
wyjaśnia zależności między organizmem a środowiskiem, wskazuje ewolucyjne
źródła różnorodności biologicznej.
II. Znajomość metodyki badań biologicznych.
Uczeń planuje, przeprowadza i dokumentuje obserwacje i proste doświadczenia
biologiczne; określa warunki doświadczenia, rozróżnia próbę kontrolną i badawczą,
formułuje wnioski; przeprowadza obserwacje mikroskopowe preparatów świeżych i
trwałych.
III. Poszukiwanie, wykorzystanie i tworzenie informacji.
Uczeń wykorzystuje różnorodne źródła i metody pozyskiwania informacji, w tym
technologię informacyjno-komunikacyjną, odczytuje, analizuje, interpretuje i
przetwarza informacje tekstowe, graficzne, liczbowe, rozumie i interpretuje pojęcia
biologiczne, zna podstawową terminologię biologiczną.
IV. Rozumowanie i argumentacja.
Uczeń interpretuje informacje i wyjaśnia zależności przyczynowo-skutkowe między
faktami, formułuje wnioski, formułuje i przedstawia opinie związane z omawianymi
zagadnieniami biologicznymi.
V. Znajomość uwarunkowań zdrowia człowieka.
Uczeń analizuje związek pomiędzy własnym postępowaniem a zachowaniem
zdrowia (prawidłowa dieta, aktywność ruchowa, badania profilaktyczne) oraz
rozpoznaje sytuacje wymagające konsultacji lekarskiej; rozumie znaczenie
krwiodawstwa i transplantacji narządów.
Wymagania szczegółowe
I. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzystanie
energii.
Uczeń:
1) wymienia najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów i wykazuje
kluczową rolę węgla dla istnienia życia;
2) przedstawia znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów;
3) wyróżnia podstawowe grupy związków chemicznych występujących w żywych
organizmach (węglowodany, białka, tłuszcze, kwasy nukleinowe, witaminy, sole
mineralne) oraz przedstawia ich funkcje;
4) przedstawia fotosyntezę, oddychanie tlenowe oraz fermentację mlekową i
alkoholową jako procesy dostarczające energii; wymienia substraty i produkty tych
proce sów oraz określa warunki ich przebiegu;
5) wymienia czynniki niezbędne do życia dla organizmów samożywnych i cudzo
żywnych; ocenia, czy dany organizm jest samożywny czy cudzożywny.
II. Budowa i funkcjonowanie komórki. Uczeń:
1) dokonuje obserwacji mikroskopowych komórki i rozpoznaje (pod mikroskopem, na
schemacie, na zdjęciu lub po opisie) podstawowe elementy budowy komórki (błona
komórkowa, cytoplazma, jądro,
chloroplast, mitochondrium, wakuola, ściana komórkowa);
2) przedstawia podstawowe funkcje poszczególnych elementów komórki;
3) porównuje budowę komórki bakterii, roślin i zwierząt, wskazując cechy
umożliwiające ich rozróżnienie.
III. Systematyka – zasady klasyfikacji, sposoby identyfikacji i przegląd
różnorodności organizmów. Uczeń:
1) uzasadnia potrzebę klasyfikowania organizmów i przedstawia zasady systemu
klasyfikacji biologicznej (system jako sposób katalogowania organizmów, jednostki
taksonomiczne, podwójne nazewnictwo);
2) posługuje się prostym kluczem do oznaczania organizmów;
3) wymienia cechy, którymi wirusy różnią się od organizmów zbudowanych z
komórek;
4) podaje znaczenie czynności życiowych organizmu (jednokomórkowego i
wielokomórkowego): odżywiania, oddychania, wydalania, ruchu, reakcji na bodźce,
rozmnażania, wzrostu i rozwoju;
5) przedstawia podstawowe czynności życiowe organizmu jednokomórkowego na
przykładzie wybranego protista samożywnego (np. eugleny) i cudzo żywnego (np.
pantofelka);
6) przedstawia miejsca występowania bakterii i protistów oraz ich znaczenie w przy
rodzie i dla człowieka;
7) wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do grzybów oraz
identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela grzybów na podstawie
obecności tych cech; wskazuje miejsca występowania grzybów (w tym grzybów
porostowych);
8) obserwuje okazy i porównuje cechy morfologiczne glonów i roślin lądowych
(mchów, widłaków, skrzypów, paproci, nagozalążkowych i okrytozalążkowych),
wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do wymienionych wyżej
grup oraz identyfikuje nie znany organizm jako przedstawiciela jednej z nich na
podstawie obecności tych cech;
9) wymienia cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do parzydełkowców,
płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów (skorupiaków, owadów i pajęczaków),
mięczaków, ryb, płazów, gadów, ptaków, ssaków oraz identyfikuje nieznany
organizm jako przedstawiciela jednej z wymienionych grup na podstawie obecności
tych cech;
10) porównuje cechy morfologiczne, środowisko i tryb życia grup zwierząt
wymienionych w pkt 9, w szczególności porównuje grupy kręgowców pod kątem
pokrycia ciała, narządów wymiany gazowej, ciepłoty ciała, rozmnażania i rozwoju;
11) przedstawia znaczenie poznanych grzybów, roślin i zwierząt w środowisku i dla
człowieka.
IV. Ekologia. Uczeń:
1) przedstawia czynniki środowiska niezbędne do prawidłowego funkcjonowania
organizmów w środowisku lądowym i wodnym;
2) wskazuje, na przykładzie dowolnie wybranego gatunku, zasoby, o które konkurują
jego przedstawiciele między sobą i z innymi gatunkami, przedstawia skutki
konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej;
3) przedstawia, na przykładzie poznanych wcześniej roślinożernych ssaków,
adaptacje zwierząt do odżywiania się pokarmem roślinnym; podaje przykłady
przystosowań roślin służących obronie przed zgryzaniem;
4) przedstawia, na przykładzie poznanych wcześniej mięsożernych ssaków,
adaptacje drapieżników do chwytania zdobyczy; podaje przykłady obronnych
adaptacji ich ofiar;
5) przedstawia, na przykładzie poznanych pasożytów, ich adaptacje do paso żyt
niczego trybu życia;
6) wyjaśnia, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność;
7) wykazuje, na wybranym przykładzie, że symbioza (mutualizm) jest wzajemnie
korzystna dla obu partnerów;
8) wskazuje żywe i nieożywione elementy ekosystemu; wykazuje, że są one
powiązane różnorodnymi zależnościami;
9) opisuje zależności pokarmowe (łańcuchy i sieci pokarmowe) w ekosystemie,
rozróżnia producentów, konsumentów i destruentów oraz przedstawia ich rolę w
obiegu materii i przepływie energii przez ekosystem.
V. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny
okryto zalążkowej.
Uczeń:
1) wymienia czynności życiowe organizmu roślinnego;
2) identyfikuje (np. na schemacie, fotografii, rysunku lub na podstawie opisu) i opisuje
organy rośliny okrytonasiennej (korzeń, pęd, łodyga, liść, kwiat, owoc) oraz
przedstawia ich funkcje;
3) wskazuje cechy adaptacyjne w budowie tkanek roślinnych do pełnienia
określonych funkcji (tkanka twórcza, okrywająca, miękiszowa, wzmacniająca,
przewodząca);
4) rozróżnia elementy budowy kwiatu (okwiat: działki kielicha i płatki korony oraz
słupkowie, pręcikowie) i określa ich rolę w rozmnażaniu płciowym;
5) przedstawia budowę nasienia (łupina nasienna, bielmo, zarodek) oraz opisuje
warunki niezbędne do procesu kiełkowania (temperatura, woda, tlen);
6) podaje przykłady różnych sposobów rozsiewania się nasion i przedstawia rolę
owocu w tym procesie.
VI. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka.
1. Tkanki, narządy, układy narządów. Uczeń:
1) opisuje hierarchiczną budowę organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy
narządów);
2) podaje funkcje tkanki nabłonkowej, mięśniowej, nerwowej, krwi, tłuszczowej,
chrzęstnej i kostnej oraz przedstawia podstawowe cechy budowy warunkujące
pełnienie tych funkcji;
3) opisuje budowę, funkcje i współdziałanie poszczególnych układów: ruchu,
pokarmowego, oddechowego, krążenia, wydalniczego, nerwowego, dokrewnego i
rozrodczego.
2. Układ ruchu. Uczeń:
1) wykazuje współdziałanie mięśni, ścięgien, kości i stawów w prawidłowym
funkcjonowaniu układu ruchu;
2) wymienia i rozpoznaje (na schemacie, rysunku, modelu, według opisu itd.)
elementy szkieletu osiowego, obręczy i kończyn;
3) przedstawia funkcje kości i wskazuje cechy budowy fizycznej i chemicznej
umożliwiające ich pełnienie;
4) przedstawia znaczenie aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania
układu ruchu i gęstości masy kostnej oraz określa czynniki wpływające na
prawidłowy rozwój muskulatury ciała.
3. Układ pokarmowy i odżywianie się. Uczeń:
1) podaje funkcje poszczególnych części układu pokarmowego, rozpoznaje
te części (na schemacie, modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawia
związek ich budowy z pełnioną funkcją;
2) przedstawia źródła i wyjaśnia znaczenie składników pokarmowych (białka,
tłuszcze, węglowodany, sole mineralne, woda) dla prawidłowego rozwoju i
funkcjonowania organizmu;
3) przedstawia rolę i skutki niedoboru niektórych witamin (A, C, B6, B12, kwasu
foliowego, D), składników mineralnych (Mg, Fe, Ca) i aminokwasów egzogennych
w organizmie;
4) przedstawia miejsce i produkty trawienia oraz miejsce wchłaniania głównych grup
związków organicznych;
5) przedstawia rolę błonnika w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego
oraz uzasadnia konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw;
6) wyjaśnia, dlaczego należy stosować dietę zróżnicowaną i dostosowaną do
potrzeb organizmu (wiek, stan zdrowia, tryb życia i aktywność fizyczna, pora roku
itp.), oraz podaje korzyści z prawidłowego odżywiania się;
7) oblicza indeks masy ciała oraz przedstawia i analizuje konsekwencje zdrowotne
niewłaściwego odżywiania (otyłość lub niedowaga oraz ich następstwa).
4. Układ oddechowy. Uczeń:
1) podaje funkcje części układu oddechowego, rozpoznaje je (na schemacie,
modelu, rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawia związek ich budowy z
pełnioną funkcją;
2) opisuje przebieg wymiany gazowej w tkankach i w płucach oraz przedstawia
rolę krwi w transporcie gazów oddechowych;
3) przedstawia czynniki wpływające na prawidłowy stan i funkcjonowanie układu
oddechowego (aktywność fizyczna poprawiająca wydolność oddechową, nie
palenie papierosów czynnie i biernie).
5. Układ krążenia. Uczeń:
1) opisuje budowę i funkcje narządów układu krwionośnego i układu
limfatycznego;
2) przedstawia krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym;
3) przedstawia rolę głównych składników krwi (krwinki czerwone i białe, płytki krwi,
osocze) oraz wymienia grupy układu krwi AB0 oraz Rh;
4) przedstawia znaczenie aktywności fizycznej i prawidłowej diety dla właściwego
funkcjonowania układu krążenia;
5) przedstawia społeczne znaczenie krwiodawstwa.
6. Układ odpornościowy. Uczeń:
1) opisuje funkcje elementów układu odpornościowego (narządy: śledziona,
grasica, węzły chłonne; komórki: makrofagi, limfocyty T, limfocyty B; cząsteczki:
przeciwciała);
2) rozróżnia odporność swoistą i nieswoistą, naturalną i sztuczną, bierną i
czynną;
3) porównuje działanie surowicy i szczepionki; podaje przykłady szczepień
obowiązkowych i nieobowiązkowych oraz ocenia ich znaczenie;
4) opisuje konflikt serologiczny Rh;
5) wyjaśnia, na czym polega trans plantacja narządów, i podaje przykłady
narządów, które można przeszczepiać;
6) przedstawia znaczenie przeszczepów, w tym rodzinnych, oraz zgody na
transplantację narządów po śmierci.
7. Układ wydalniczy. Uczeń:
1) podaje przykłady substancji, które są wydalane z organizmu człowieka, oraz
wymienia narządy biorące udział w wydalaniu;
2) opisuje budowę i funkcje głównych struktur układu wydalniczego (nerki,
moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa).
8. Układ nerwowy. Uczeń:
1) opisuje budowę i funkcje ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego;
2) porównuje rolę współczulnego i przywspółczulnego układu nerwowego;
3) opisuje łuk odruchowy, wymienia rodzaje odruchów oraz przedstawia rolę
odruchów warunkowych w uczeniu się;
4) wymienia czynniki wywołujące stres oraz podaje przykłady pozytywnego i
negatywnego działania stresu;
5) przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem.
9. Narządy zmysłów. Uczeń:
1) przedstawia budowę oka i ucha oraz wyjaśnia sposób ich działania;
2) przedstawia rolę zmysłu równowagi, zmysłu smaku i zmysłu węchu i wskazuje
lokalizację odpowiednich narządów i receptorów;
3) przedstawia przyczyny powstawania oraz sposób korygowania wad wzroku
(krótko wzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm);
4) przedstawia wpływ hałasu na zdrowie człowieka;
5) przedstawia podstawowe zasady higieny narządów wzroku i słuchu.
10. Układ dokrewny. Uczeń:
1) wymienia gruczoły dokrewne, wskazuje ich lokalizację i przedstawia
podstawową rolę w regulacji procesów życiowych;
2) przedstawia biologiczną rolę: hormonu wzrostu, tyroksyny, insuliny,
adrenaliny, testosteronu, estrogenów;
3) przedstawia antagonistyczne działanie insuliny i glukagonu;
4) wyjaśnia, dlaczego nie należy bez konsultacji z lekarzem przyjmować środków
lub leków hormonalnych (np. tabletek antykoncepcyjnych, sterydów).
11. Skóra. Uczeń:
1) podaje funkcje skóry, rozpoznaje elementy jej budowy (na schemacie, modelu,
rysunku, według opisu itd.) oraz przedstawia jej cechy adaptacyjne do pełnienia
funkcji ochronnej, zmysłowej (receptory bólu, dotyku, ciepła, zimna) i termo
regulacyjnej;
2) opisuje stan zdrowej skóry oraz rozpoznaje niepokojące zmiany na skórze,
które wymagają konsultacji lekarskiej.
12. Rozmnażanie i rozwój. Uczeń:
1) przedstawia budowę i funkcje narządów płciowych (męskich i żeńskich) oraz
rolę gamet w procesie zapłodnienia;
2) opisuje etapy cyklu miesiączkowego kobiety;
3) przedstawia przebieg ciąży i wyjaśnia wpływ różnych czynników na
prawidłowy rozwój zarodka i płodu;
4) przedstawia cechy i przebieg fizycznego, psychicznego i społecznego
dojrzewania człowieka;
5) przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób przenoszonych drogą
płciową.
VII. Stan zdrowia i choroby. Uczeń:
1) przedstawia znaczenie pojęć „zdrowie” i „choroba” (zdrowie jako stan
równowagi środowiska wewnętrznego organizmu, zdrowie fizyczne, psychiczne i
społeczne; choroba jako zaburzenie tego stanu);
2) przedstawia negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych substancji
psychoaktywnych (tytoń, alko hol), narkotyków i środków dopingujących oraz
nadużywania kofeiny i niektórych leków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę);
3) wymienia najważniejsze choroby człowieka wywoływane przez wirusy, bakterie,
protisty i pasożyty zwierzęce oraz przedstawia zasady profilaktyki tych chorób; w
szczególności przedstawia drogi zakażenia się wirusami HIV, HBV i HCV oraz
HPV, zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez te wirusy oraz przewiduje
indywidualne i społeczne skutki zakażenia;
4) przedstawia czynniki sprzyjające rozwojowi choroby nowotworowej (np. nie
właściwa dieta, tryb życia, substancje psychoaktywne, promieniowanie UV) oraz
podaje przykłady takich chorób;
5) przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nowotworowych;
6) uzasadnia konieczność okresowego wykonywania podstawowych badań
kontrolnych (np. badania stomatologiczne, podstawowe badania krwi i moczu,
pomiar pulsu i ciśnienia krwi);
7) analizuje informacje dołączane do leków oraz wyjaśnia, dlaczego nie należy
bez wyraźnej potrzeby przyjmować leków ogólnodostępnych oraz dlaczego
antybiotyki i inne leki należy stosować zgodnie z zaleceniem lekarza (dawka,
godziny przyjmowania leku i długość kuracji);
8) przedstawia podstawowe zasady higieny;
9) analizuje związek pomiędzy prawidłowym wysypianiem się a funkcjonowaniem
organizmu, w szczególności wpływ na procesy uczenia się i zapamiętywania
oraz odporność organizmu.
VIII. Genetyka. Uczeń:
1) przedstawia znaczenie biologiczne mitozy i mejozy, rozróżnia komórki
haploidalne i diploidalne, opisuje budowę chromosomu (chromatydy, centro mer),
rozróżnia autosomy i chromosomy płci;
2) przedstawia strukturę podwójnej helisy DNA i wykazuje jej rolę w
przechowywaniu informacji genetycznej i powielaniu (replikacji) DNA;
3) przedstawia sposób zapisywania i odczytywania informacji genetycznej
(kolejność nukleotydów w DNA, kod genetyczny); wyjaśnia różnicę pomiędzy
informacją genetyczną a kodem genetycznym;
4) przedstawia zależność pomiędzy genem a cechą;
5) przedstawia dziedziczenie cech jednogenowych, posługując się
podstawowymi pojęciami genetyki (fenotyp, genotyp, gen, allel, homozygota,
heterozygota, dominacja, recesywność);
6) wyjaśnia dziedziczenie grup krwi człowieka (układ AB0, czynnik Rh);
7) przedstawia dziedziczenie płci u człowieka i podaje przy kłady cech
człowieka sprzężonych z płcią (hemofilia, daltonizm);
8) podaje ogólną definicję mutacji oraz wymienia przyczyny ich wystąpienia
(mutacje spontaniczne i wywołane przez czynniki mutagenne); podaje przy
kłady czynników mutagennych;
9) rozróżnia mutacje genowe (punktowe) i chromosomowe oraz podaje przy
kłady chorób człowieka warunkowanych takimi mutacjami (mukowiscydoza,
zespół Downa).
IX. Ewolucja życia. Uczeń:
1) wyjaśnia pojęcie ewolucji organizmów i przedstawia źródła wiedzy o jej
przebiegu;
2) wyjaśnia na odpowiednich przykładach, na czym polega dobór naturalny i
sztuczny, oraz podaje różnice między nimi;
3) przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi
jako wynik procesów ewolucyjnych.
X. Globalne i lokalne problemy środowiska. Uczeń:
1) przedstawia przyczyny i analizuje skutki globalnego ocieplenia klimatu;
2) uzasadnia konieczność segregowania odpadów w gospodarstwie domowym
oraz konieczność specjalnego postępowania ze zużytymi bateriami,
świetlówkami, przeterminowanymi lekami;
3) proponuje działania ograniczające zużycie wody i energii elektrycznej oraz
wytwarzanie odpadów w gospodarstwach domowych.
Zalecane doświadczenia i obserwacje. Uczeń:
1) planuje i przeprowadza doświadczenie:
a) wykazujące, że podczas fermentacji drożdże wydzielają dwutlenek węgla,
b) sprawdzające wpływ wybranego czynnika na proces kiełkowania nasion,
c) wykazujące rolę składników chemicznych kości,
d) sprawdzające gęstość rozmieszczenia receptorów w skórze różnych części ciała,
e) sprawdzające obecność skrobi w produktach spożywczych;
2) dokonuje obserwacji:
a) mikroskopowych preparatów trwałych (np. tkanki zwierzęce, organizmy
jednokomórkowe) i świeżych (np. skórka liścia spichrzowego cebuli, miąższ
pomidora, liść moczarki kanadyjskiej, glony, pierwotniaki),
b) zmian tętna i ciśnienia krwi podczas spoczynku i wysiłku fizycznego,
c) wykazujących obecność plamki ślepej na siatkówce oka,
d) w terenie przedstawicieli pospolitych gatunków roślin i zwierząt,
e) w terenie obserwacji liczebności, rozmieszczenia i zagęszczenia wybranego
gatunku rośliny zielnej.